Cẩm nang công nghệ

Chúng ta đang sống trong kỷ nguyên bùng nổ của Trí tuệ Nhân tạo (AI) – một công nghệ đầy hứa hẹn mang lại vô vàn lợi ích. Tuy nhiên, cùng với những tiến bộ vượt bậc, AI cũng mang đến thách thức lớn là sự gia tăng và phức tạp của thông tin sai lệch. Với khả năng tạo ra nội dung chân thực đến kinh ngạc, AI đang khiến ranh giới giữa sự thật và giả mạo ngày càng trở nên mong manh, đặt ra những mối đe dọa tiềm tàng cho các quyết định kinh doanh, bảo mật thông tin, và thậm chí là uy tín của chính chúng ta. Làm thế nào để mỗi cá nhân có thể nhận diện và tự bảo vệ mình trước "ma trận" thông tin phức tạp này?

I. Bối cảnh và mối nguy đến từ A

Trong bối cảnh kỷ nguyên số hóa không ngừng phát triển, thông tin đã trở thành một loại tài nguyên có giá trị, có khả năng định hình dư luận và tác động sâu sắc đến mọi khía cạnh của đời sống xã hội. 

Tuy nhiên, sự phát triển vượt bậc của trí tuệ nhân tạo (AI) đã mang đến những thách thức chưa từng có, đặc biệt là sự gia tăng đáng báo động của các chiến dịch thông tin sai lệch.

AI đã tạo ra một loạt công cụ nguy hiểm cho những kẻ muốn thao túng thông tin - Từ video deepfake "giả mà như thật" được tạo ra bằng các phần mềm như DeepFaceLab, đến việc sử dụng bot tự động thông qua TweetDeck để lan truyền tin giả. Ngoài ra, còn có các công cụ khác như GPT-3, GPT-4, DALL-E 2 và Midjourney... AI đang đa dạng hóa các hình thức tấn công thông tin. 

II. Thông tin sai lệch do AI tạo ra

“Báo cáo rủi ro toàn cầu 2024" của Diễn đàn Kinh tế thế giới (WEF) xếp thông tin gây hiểu lầm và tin giả do AI tạo ra là mối đe dọa lớn thứ hai trong số 20 rủi ro toàn cầu lớn nhất năm 2024.

AI đã tạo ra những phương thức lan truyền thông tin sai lệch tinh vi và khó phát hiện hơn bao giờ hết, không chỉ gây ra sự hoang mang và chia rẽ trong xã hội, mà còn có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng về kinh tế, chính trị và an ninh quốc gia.

Sau đây là chi tiết về những hình thức thông tin sai lệch và các công cụ được sử dụng để thực hiện chúng; Cũng như những tác động của thông tin sai lệch do AI tạo ra và một số giải pháp.

III. Những hình thức thông tin sai lệch do AI tạo ra

1. Deepfake

Deepfake là công nghệ thuộc lĩnh vực Trí tuệ nhân tạo (AI) sử dụng các thuật toán học sâu (deep learning) để tạo ra nội dung giả mạo có độ chân thực cao, bao gồm cả hình ảnh, video, và âm thanh. Thuật ngữ “Deepfake” là sự kết hợp giữa “deep learning” (học sâu) và “fake” (giả mạo), cho thấy công nghệ này hoạt động bằng cách học từ dữ liệu gốc và tạo nội dung giả dựa trên những đặc điểm nhận diện chính của đối tượng.

Deepfake chủ yếu sử dụng mạng nơ-ron nhân tạo, đặc biệt là mô hình Generative Adversarial Networks (GANs), để thao tác với video hoặc âm thanh, thường thay thế khuôn mặt. Bộ tạo học cách tạo hình ảnh giống khuôn mặt mục tiêu, trong khi bộ phân biệt kiểm tra xem hình ảnh đó có thật hay giả. Qua huấn luyện, bộ tạo cải thiện để tạo ra hình ảnh trông thật đến mức có thể đánh lừa bộ phân biệt. 

Dưới đây là một số công cụ Deepfake phổ biến hiện nay.

Và sơ đồ dưới đây là một ví dụ về cách tạo ra deepfake video:

Một vài tác động từ deepfake khi tạo ra các thông tin sai lệch:

Video giả Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelenskyy đầu hàng Nga năm 2022 gây hoang mang trong bối cảnh địa chính trị căng thẳng.

Một trường hợp gần đây hơn, vào năm 2024 một nhân viên tài chính của công ty đa quốc gia đã chuyển 25 triệu USD sau cuộc gọi video giả mạo giống như Giám đốc tài chính. (xem thêm chi tiết về vụ việc này tại các nguồn tin tức như CNN hoặc WEF). 

Những kẻ lừa đảo đã sử dụng công nghệ deepfake để tạo ra hình ảnh và giọng nói giống hệt các lãnh đạo công ty, khiến nhân viên tin tưởng và thực hiện các giao dịch chuyển tiền theo yêu cầu.

Hình ảnh Giáo hoàng Francis mặc áo khoác puffer trắng sang trọng lan truyền mạnh mẽ trên Reddit và X vào năm 2023, nhưng thực tế là giả, được tạo ra bằng công cụ AI Midjourney. 

Hình ảnh này gây chú ý vì phong cách thời trang khác biệt so với hình ảnh thường thấy của Giáo hoàng, và chiếc áo khoác lại thuộc về một thương hiệu thời trang cao cấp, làm dấy lên những cuộc thảo luận và hiểu lầm về sự xa hoa hoặc thông điệp ngầm.

Các sự việc này đã minh họa rõ ràng cách AI có thể tạo ra nội dung giả mạo rất thực, dễ gây nhầm lẫn, đặc biệt trong bối cảnh thông tin lan truyền nhanh trên internet, mạng xã hội… Đó không còn là một trò đùa vô hại mà đặt ra câu hỏi về nguy cơ thông tin sai lệch, đặc biệt khi áp dụng vào các sự kiện quan trọng như bầu cử.

2. Bots và tài khoản mạng xã hội giả mạo do AI quản lý

Bot do AI quản lý là các chương trình tự động được thiết kế để mô phỏng hành vi của người dùng thật trên mạng xã hội. Chúng có thể tự động tạo tài khoản, đăng bài, bình luận, chia sẻ nội dung và tương tác với người dùng khác một cách liên tục và trên quy mô lớn với độ tinh vi ngày càng cao, khiến việc phân biệt trở nên khó khăn. 

Mục tiêu chính thường là lan truyền thông tin sai lệch, tuyên truyền chính trị, thao túng dư luận, hoặc khuếch đại một quan điểm nào đó để tạo ra xu hướng ảo.

Một kịch bản cùng với các kỹ thuật AI được sử dụng để tạo và quản lý Bots và tài khoản mạng xã hội giả mạo

Với cách thức đó, các chiến dịch sử dụng bot AI đã được ghi nhận trong nhiều sự kiện chính trị toàn cầu.

Trong các cuộc bầu cử Mỹ, bot được sử dụng để lan truyền thông tin sai lệch về ứng cử viên (ví dụ: tạo ra hình ảnh giả mạo ứng viên được người nổi tiếng ủng hộ), phát tán các câu chuyện gây chia rẽ trong xã hội, hoặc tung tin giả về địa điểm, thời gian, cách thức bỏ phiếu nhằm ngăn cản cử tri tham gia bầu cử. 

3. Thông tin sai lệch cá nhân hóa

Hình thức này sử dụng AI để phân tích dữ liệu cá nhân như lịch sử duyệt web, hoạt động trên mạng xã hội, thông tin hồ sơ, … để tạo ra nội dung giả mạo được "đo ni đóng giày" cho từng người, khai thác niềm tin, định kiến, và điểm yếu tâm lý của họ. Điều này làm tăng đáng kể hiệu quả của thông tin sai lệch vì đánh trúng vào mối quan tâm hoặc nỗi sợ hãi cụ thể của cá nhân đó.

Sơ đồ dưới đây là một ví dụ về cách thông tin sai lệch cá nhân hóa được tạo ra, phát tán và điều chỉnh

Thống kê của Trung tâm Xử lý tin giả Việt Nam (VAFC) thuộc Bộ TT&TT cho thấy, trong 6 tháng đầu năm 2021, trung tâm nhận được hơn 1,1 nghìn lượt báo cáo tin giả. Sau quá trình xác minh, trung tâm này đã công bố dán nhãn 38 tin giả, tin sai sự thật, cho thấy một phần nỗ lực xác minh nhưng cũng phản ánh thách thức trong việc xử lý số lượng lớn báo cáo và tính phức tạp của việc kiểm chứng. 

Nhiều nội dung trong số này liên quan đến Covid-19 tại Việt Nam, một chủ đề dễ bị khai thác để tạo thông tin sai lệch nhắm vào nỗi sợ và sự thiếu hiểu biết của cá nhân, đôi khi được cá nhân hóa dựa trên vị trí địa lý hoặc mối quan tâm sức khỏe của người dùng.

IV. Tác động nguy hiểm của thông tin sai lệch do AI tạo ra

Với những hình thức tạo thông tin sai lệch cũng như tác động của chúng đến các khía cạnh của cuộc sống, AI đã đặt ra không ít thách thức nghiêm trọng:

• Xói mòn lòng tin và gây bất ổn xã hội

- Thông tin sai lệch do AI tạo ra khiến công chúng mất lòng tin vào chính phủ, truyền thông và các tổ chức, đồng thời kích động xung đột, gây chia rẽ cộng đồng. 

- Những thông tin này thường lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội, khuếch đại tác động tiêu cực.

• Ảnh hưởng đến chính trị

- AI có thể bị lợi dụng để thao túng dư luận, đặc biệt trong các cuộc bầu cử. Việc lan truyền thông tin giả về ứng cử viên hoặc chính sách sẽ làm sai lệch nhận thức của cử tri, ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả bầu cử và định hướng chính sách quốc gia.

• Ảnh hưởng đến kinh tế

- Tin tức không chính xác có thể gây thiệt hại lớn cho các doanh nghiệp, làm giảm niềm tin của nhà đầu tư và gây ra sự bất ổn trên thị trường tài chính. 

- Như trong thị trường tiền mã hóa, những tin đồn sai lệch về một dự án coin mới hoặc việc sụp đổ của một sàn giao dịch có thể ngay lập tức làm bay hơi hàng tỷ đô-la giá trị thị trường.

• Ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng

- Thông tin sai lệch về y tế, vaccine có thể gây những hậu quả khôn lường khi khiến người dân hiểu nhầm và từ chối biện pháp phòng ngừa hiệu quả.

- Ảnh hưởng đến danh dự và quyền riêng tư cá nhân: 

- Deepfake và các nội dung giả mạo có thể được sử dụng để bôi nhọ, tống tiền hoặc quấy rối cá nhân. 

- Điều này đặc biệt nguy hiểm khi các thông tin sai lệch được lan truyền trên mạng xã hội với tốc độ nhanh chóng.

V. Một số giải pháp

Một thách thức chính đối với việc nhận diện các hình thức thông tin sai lệch trên là sự tiến bộ nhanh chóng của công nghệ AI. Các công cụ AI ngày càng tinh vi, có khả năng tạo ra deepfake và tin giả mạo chân thực hơn, khiến các phương pháp phát hiện hiện tại nhanh chóng lỗi thời. 

Bên cạnh đó, một số phương pháp được thiết kế để tránh phát hiện (adversarial attacks), làm cho các mô hình phát hiện dựa trên học có giám sát gặp khó khăn trong việc thích nghi và duy trì hiệu quả.

Do vậy, để đối phó với các thông tin sai lệch, chúng ta cần phải kết hợp nhiều giải pháp từ các cá nhân, đến các tổ chức cũng như cập nhật công nghệ để hổ trợ. 

Sau đây là một vài giải pháp chi tiết:

a.     Nâng cao nhận thức và giáo dục đối với cá nhân

Giáo dục về kỹ năng phân biệt thông tin thật và giả như:

• Đọc tin tức từ các nguồn uy tín, có lịch sử đưa tin chính xác.
• Kiểm tra xem thông tin này có xuất hiện trên nhiều nguồn đáng tin cậy khác hay không.
• Sử dụng một số trang web uy tín chuyên kiểm chứng thông tin giả như snopes.com, tingia.gov.vn, google fact check...

Học cách nhận diện hình ảnh, clip do AI tạo ra:

• Dựa vào chuyển động, chi tiết bất thường (tay, mắt, nền), khẩu hình miệng và lời nói không nhất quán, ánh sáng - bóng đổ, phản chiếu có hợp lý với môi trường xung quanh không. 

Quan trọng nhất hãy hình thành thói quen là không vội vàng chia sẻ những thông tin mà chưa được kiểm chứng một cách kỹ lưỡng.

b. Công nghệ

Hiện nay, các trường đại học, viện nghiên cứu và các công ty trên thế giới đã và đang nghiên cứu, phát triển các giải pháp để phát hiện và ngăn chặn thông tin sai lệch; Ví dụ, Đại học Harvard và MIT-IBM Watson AI Lab đã tạo ra công cụ Giant Language Model Test Room (GLTR) để phát hiện các mẫu văn bản có khả năng được tạo ra bởi AI dựa trên xác suất của các từ được chọn.

Hoặc sử dụng các mô hình học máy để phân loại tin thật/giả dựa trên đặc trưng văn bản, nguồn tin, và cách lan truyền như CNN (Convolutional Neural Network), RNN (Recurrent Neural Networks), LSTM (Long Short-Term Memory), hoặc Transformer (BERT, GPT) giúp phân tích ngữ nghĩa sâu hơn của văn bản và phát hiện dấu hiệu bất thường trong nội dung hoặc hình ảnh/video.

Công nghệ blockchain cũng có thể được áp dụng để theo dõi và xác minh nguồn gốc thông tin. Bằng cách đăng ký các nội dung trên blockchain, ghi lại thời gian xuất bản, tác giả, nguồn gốc. Nếu thông tin bị chỉnh sửa, blockchain sẽ lưu trữ phiên bản gốc và hiển thị sự khác biệt. 

Sau đây là một số công cụ/công nghệ giúp đối phó với thông tin sai lệch do AI tạo ra.

c. Hợp tác quốc tế

Chia sẻ thông tin, dữ liệu và kinh nghiệm giữa các quốc gia, tổ chức nghiên cứu và công ty công nghệ. 

Một vài ví dụ điển hình:

• Liên minh châu Âu (EU) có trung tâm theo dõi Truyền thông Kỹ thuật số Châu Âu (European Digital Media Observatory - EDMO) để kết nối các bên liên quan nhằm theo dõi, phân tích và chống lại thông tin sai lệch trên nền tảng kỹ thuật số.
• Tại Việt Nam, Bộ Thông tin và Truyền thông đã phối hợp với các nền tảng lớn như Facebook, Google để gỡ bỏ tin giả nhanh chóng, đồng thời đẩy mạnh các chiến dịch tuyên truyền nhận diện tin giả.

d. Khung pháp lý

Xây dựng và thực thi luật pháp để xử lý hành vi tạo và lan truyền thông tin sai lệch có chủ đích gây hại. 

Tại nước ta, luật an ninh mạng năm 2018 yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ trên mạng viễn thông, mạng Internet và các dịch vụ gia tăng trên không gian mạng phải chủ động ngăn chặn, phát hiện và gỡ bỏ nội dung độc hại, bao gồm thông tin sai sự thật gây hoang mang trong nhân dân, theo yêu cầu của cơ quan chức năng.

e. Trách nhiệm của các nền tảng mạng xã hội

Các nền tảng lớn như Facebook (Meta), X (Twitter), YouTube, Tiktok đóng vai trò quan trọng trong việc phát hiện và hạn chế thông tin sai lệch do AI tạo ra. Các biện pháp bao gồm: 

• Ứng dụng AI/Machine Learning để tự động quét và gắn cờ nội dung đáng ngờ
• Hợp tác với các tổ chức kiểm chứng thông tin độc lập (fact-checkers)
• Xử lý nghiêm các tài khoản vi phạm bằng cách hạn chế hiển thị, gỡ bỏ nội dung hoặc khóa tài khoản
• Cung cấp công cụ để người dùng dễ dàng báo cáo nội dung nghi ngờ là tin giả.

f. Vai trò của báo chí

Báo chí chính thống cần đóng vai trò then chốt trong việc kiểm chứng thông tin và cung cấp tin tức chính xác, đáng tin cậy cho công chúng. Điều này bao gồm: 

• Tiến hành điều tra sâu về nguồn gốc và động cơ của các chiến dịch thông tin sai lệch
• Cung cấp các bài phân tích, hướng dẫn giúp người dân nâng cao kỹ năng nhận diện tin giả
• Tuân thủ các nguyên tắc đạo đức nghề nghiệp, đảm bảo tính khách quan và cân bằng thay vì chạy theo xu hướng giật gân

VI. Kết luận

Kỷ nguyên AI đã mở ra một chương mới cho nhân loại, nơi con người có thể tận dụng để nâng cao chất lượng cuộc sống và hiệu suất công việc, nhưng đồng thời cũng tạo ra nhiều thách thức và rủi ro, đặc biệt là vấn nạn thông tin sai lệch ngày càng tinh vi. 

AI đã tạo ra vô số hình thức thông tin giả mạo, từ văn bản trôi chảy, hình ảnh siêu thực, âm thanh sống động, đến các đội quân bot và chiêu trò cá nhân hóa xảo quyệt.

Hậu quả của thông tin sai lệch do AI tạo ra vô cùng đáng lo ngại, có thể xói mòn lòng tin, gây bất ổn xã hội, thao túng chính trị, và tổn hại kinh tế. Nếu không hành động quyết liệt, chúng ta có nguy cơ rơi vào một thế giới hỗn loạn, nơi thật giả khó phân định. 

Tuy nhiên, AI cũng mang đến hy vọng thông qua các công nghệ phát hiện và ngăn chặn tiên tiến. Quan trọng nhất, cuộc chiến chống thông tin sai lệch đòi hỏi sự chung tay của toàn xã hội: từ việc nâng cao nhận thức và kỹ năng số cho người dân, phát triển công nghệ phát hiện, tăng cường hợp tác quốc tế, xây dựng khung pháp lý vững chắc, đến trách nhiệm của các nền tảng và vai trò của báo chí. Để từ đó, chúng ta có thể kiểm soát rủi ro từ AI, biến nó thành công cụ bảo vệ sự thật, hướng tới một kỷ nguyên AI minh bạch và tin cậy hơn.

References:

(Danh sách tham khảo gốc được giữ nguyên và có thể bổ sung thêm các nguồn đã dùng để cập nhật thông tin nếu cần)

[1] https://uit.stanford.edu/news/dangers-deepfake-what-watch

[2] https://edition.cnn.com/2024/02/04/asia/deepfake-cfo-scam-hong-kong-intl-hnk/index.html (Nguồn cho vụ $25M)

[3] https://www.michiganitlaw.om/how-deepfakes-might-impact-your-business

[4] https://www.crowdstrike.com/en-us/cybersecurity-101/social-engineering/disinformation-campaign/

[5] https://www.webpurify.com/blog/examples-of-us-election-viral-misinformation/

[6] https://www.nytimes.com/2024/08/11/us/politics/trump-harris-crowds-ai.html

[7] https://dantri.com.vn/cong-nghe/deepfake-dang-so-ra-sao-20220328190338315.htm

[8] https://vnexpress.net/nhan-vien-chuyen-25-trieu-usd-sau-cuoc-goi-deepfake-gia-danh-sep-4710198.html

[9] https://znews.vn/he-qua-thoi-trang-tu-buc-anh-deepfake-ve-giao-hoang-francis-post1416417.html

[10] https://www.csis.org/analysis/russian-bot-farm-used-ai-lie-americans-what-now

[11] https://www.international.gc.ca/world-monde/

[12] https://tuoitre.vn/nhip-song-so/bau-cu-my-bi-mang-xa-hoi-chi-phoi-manh-1214905.htm

[13] https://vnexpress.net/tin-gia-lien-quan-covid-19-gia-tang-tren-mang-xa-hoi-4330938.html

[14] https://ai.meta.com/blog/heres-how-were-using-ai-to-help-detect-misinformation/

[15] https://www.weforum.org/stories/2025/02/deepfake-ai-cybercrime-arup/ (Nguồn bổ sung cho vụ $25M)

[16] https://www.cbsnews.com/news/pope-francis-puffer-jacket-fake-photos-deepfake-power-peril-of-ai/ (Nguồn cho ảnh Giáo hoàng)

[17] https://time.com/6266606/how-to-spot-deepfake-pope/ (Nguồn cho ảnh Giáo hoàng)

[18] https://dividedwefall.org/ai-generated-misinformation-election-2024/ (Nguồn cho bot bầu cử Mỹ)

[19] https://www.f5.com/labs/articles/cisotociso/three-ways-ai-can-hack-the-us-election (Nguồn cho bot bầu cử Mỹ)

[20] https://www.interforinternational.com/what-threats-does-ai-pose-to-the-us-presidential-election/ (Nguồn cho bot bầu cử Mỹ)